Qi, een basissubstantie?

Als Dr. Shen Hongxun zijn leerlingen vroeg wat qi is, dan kwamen er uiteenlopende antwoorden die hij geen van allen goed rekende. Vervolgens beantwoordde hij zijn eigen vraag met het schrijven van een vraagteken of een X op het schoolbord.

In het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw verscheen het boek ‘Chinese Medicine, The Web that has no Weaver’, van Ted. J. Kaptchuk. Lange tijd gold dit boek als de bijbel voor acupuncturisten. In dit boek legt de auteur uit dat alles in het universum, of het nu organisch of anorganisch is, wordt gevormd en gedefinieerd door qi. Hij voegt hieraan toe dat qi niet een oorspronkelijk, onveranderlijk materiaal is of uitsluitend levenskracht, ook al wordt het vaak wel zo vertaald (ook door mij). Volgens Ted. J. Kaptchuk zouden we qi kunnen voorstellen als materie die overgaat in energie of omgekeerd, energie in materie.

Tijdens de basisvakopleiding Traditionele Chinese Geneeswijzen leerde ik dat qi een van de vijf basissubstanties in het lichaam is, samen met de shen (geest), jing (essentie), xue (bloed) en jin ye (lichaamsvloeistoffen). Verdiepen we ons in deze ‘basissubstanties’, dan blijken zij in elk geval geen begrensde fenomenen te zijn.

Het antwoord van Dr. Shen Hongxun maakt duidelijk dat qi niet in concepten is te vangen. De uitleg van Ted. J. Kaptchuk maakt duidelijk dat qi niet iets materieels of immaterieels is. Desondanks wordt qi gedefinieerd als een substantie en krijgt zo een zeer beperkte betekenis. De gelijkwaardigheid van het hemelse en aardse, wat zo kenmerkend is voor het oorspronkelijke Chinese denken, gaat in deze definiëring verloren. In deze omgang met het Chinese begrip qi herkennen we onze Westerse preoccupatie met het materiële.

Gaan we ervan uit dat qi een substantie is, dan veronderstelt dit dat we ons tot die substantie kunnen verhouden als ware qi een object. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer we de circulatie van qi in ons lichaam proberen te observeren. We verliezen dan uit het oog dat het instrument waarmee we deze observatie doen, zelf een expressie is van qi. Vergelijk het met een zwarte stip die op een wit vel papier wordt gezet. Onze aandacht gaat dan exclusief naar de stip en we negeren het wit eromheen. Qi en de ruimte waarin deze wordt ervaren, zijn beiden qi; vormen een geheel. Hen scheiden voedt het idee dat qi een substantie is en dat geest en energie gescheiden fenomenen zijn. Deze dichotomie lost op wanneer we beseffen dat qi zowel het waargenomene als het waarnemende omvat.

Zijn we ontvankelijk voor de oorspronkelijke, ruime betekenis van het begrip qi, dan wordt onze geest open en ons gewaarzijn scherper. En juist in deze staat van openheid, helderheid en nieuwsgierigheid, ervaren en begrijpen we qi.

In het huidige TCM onderwijs, met zijn nadruk op het cognitieve, lijken studenten niet te worden aangemoedigd qi in een staat van openheid en helderheid te ervaren en te begrijpen. In navolging van mijn leraar Dr. Shen Hongxun, nodig ik mijn leerlingen uit juist  dit te doen.